Dlaczego objawy ADHD, autyzmu i zaburzeń lękowych często się przenikają?

Nowe spojrzenie na diagnozę

Czy zdarzyło Ci się kiedyś zastanawiać, czy Twoje trudności wynikają z ADHD, spektrum autyzmu, czy może z zaburzeń lękowych? Jeśli tak, nie jesteś sam. Coraz częściej w nowoczesnej psychologii mówi się o tym, że granice między tymi zaburzeniami są płynne. W rzeczywistości objawy przenikają się nawzajem w zaskakujący sposób, a sztywne etykiety często nie oddają całej prawdy o ludzkim doświadczeniu.

W tym artykule przyjrzymy się, dlaczego objawy ADHD, autyzmu i zaburzeń lękowych nakładają się na siebie i jak podejście oparte na indywidualnych potrzebach, a nie sztywnych schematach, może zmienić bieg psychoterapii.

 

Czym są ADHD, ASD, SPD i GAD?

Żeby zrozumieć, dlaczego objawy się przenikają, najpierw warto wyjaśnić, czym są poszczególne diagnozy:

• ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi): charakteryzuje się impulsywnością, trudnościami z koncentracją i nadmierną aktywnością,

• ASD (spektrum autyzmu): obejmuje zaburzenia rozwoju społecznego, komunikacji i wzorców zachowań,

• SPD (zaburzenia przetwarzania sensorycznego): problemy z przetwarzaniem bodźców zmysłowych, które mogą prowadzić do przeciążeń lub poszukiwania intensywnych doznań,

• GAD (uogólnione zaburzenie lękowe): przewlekły stan nadmiernego niepokoju, często bez konkretnego powodu.

Jak widać, każda z tych diagnoz ma swoje cechy charakterystyczne, ale też wiele punktów stycznych.

 

Mechanizmy leżące u podstaw zaburzeń

Patrząc na poziom neurobiologii, okazuje się, że wiele zaburzeń psychicznych ma wspólne korzenie. Dysfunkcje w układzie limbicznym (odpowiedzialnym za emocje), w korze przedczołowej (funkcje wykonawcze) czy w sieciach odpowiedzialnych za przetwarzanie sensoryczne są często obecne zarówno w ADHD, ASD, jak i GAD.

To nie przypadek, że osoby z różnymi diagnozami odczuwają podobne trudności — ich mózgi mogą mieć zbliżone „punkty zapalne”.

 

Wzajemne przenikanie objawów

Przedstawiony diagram pokazuje cztery nakładające się obszary:

• ADHD i SPD: nadpobudliwość i poszukiwanie bodźców,

• ASD i GAD: lęk społeczny i sztywność w zachowaniu,

• ADHD i ASD: dysfunkcja wykonawcza i impulsywność,

• Część wspólna: lęk sensoryczny, problemy z koncentracją i wyzwania społeczne.

Ten obraz uświadamia nam, że sztywne oddzielanie diagnoz jest nienaturalne i często nie pomaga w praktyce.

 

Lęk sensoryczny jako wspólny mianownik

W samym sercu wszystkich tych zaburzeń często znajduje się lęk sensoryczny. To nie tylko dyskomfort wywołany przez hałas, światło czy dotyk — to głęboko zakorzeniona niepewność wobec bodźców zewnętrznych, które dla wielu osób są niezauważalne. Dla osoby z ADHD może to być zbyt wiele bodźców naraz. Dla osoby z ASD — nieumiejętność ich przetworzenia. Dla osoby z zaburzeniem lękowym — ciągłe przewidywanie nieprzyjemnych doświadczeń.

Wszystkie te reakcje prowadzą do tego samego efektu: walki o poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu.

 

Problemy z koncentracją — ADHD czy lęk?

Brak koncentracji to klasyczny objaw ADHD. Jednak… czy tylko?
Lęk również potrafi skutecznie rozpraszać uwagę. Gdy umysł nieustannie analizuje możliwe zagrożenia, trudno skupić się na zadaniach tu i teraz.

Dlatego osoby z zaburzeniami lękowymi mogą wyglądać, jakby miały ADHD — ale źródłem ich trudności jest nie nadpobudliwość, a przeciążenie emocjonalne.

 

Trudności społeczne — spektrum autyzmu czy zaburzenia lękowe?

Osoby w spektrum autyzmu często mają trudności z odczytywaniem intencji innych, natomiast osoby z GAD mogą obawiać się oceny społecznej. Efekt? W obu przypadkach może pojawić się wycofanie, niepokój i unikanie kontaktów.

Dlatego kluczem do zrozumienia problemu nie jest samo zachowanie (np. izolacja), ale motywacja, która za nim stoi.

 

Dysfunkcja wykonawcza i impulsywność

Dysfunkcja wykonawcza obejmuje trudności z planowaniem, organizacją, hamowaniem impulsów i przewidywaniem konsekwencji. To domena ADHD — ale i ASD.

Niektóre osoby w spektrum autyzmu mają trudności z elastycznością myślenia czy zarządzaniem czasem. Impulsywność natomiast może być również próbą zmniejszenia wewnętrznego napięcia w obliczu nieprzewidywalności świata.

 

Rola zaburzeń sensorycznych

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego (SPD) często nie występują „samodzielnie”.
W rzeczywistości wielu specjalistów uważa, że SPD to jeden z najważniejszych, choć niedocenianych, mechanizmów leżących u podstaw ADHD, ASD i GAD.

Problemy z filtrowaniem bodźców mogą prowadzić do przeciążeń, które wyzwalają impulsywność, lęk, albo sztywność behawioralną.

 

Dlaczego etykiety mogą szkodzić?

Otrzymanie diagnozy może przynieść ulgę — ale też ograniczyć. Jeśli utożsamiamy się tylko z jednym określeniem (np. „mam ADHD”), łatwo przeoczyć inne ważne aspekty swojego funkcjonowania.

Prawdziwy rozwój zaczyna się tam, gdzie odchodzimy od pytania „Jaką mam diagnozę?” i zaczynamy pytać „Jakie mechanizmy utrudniają mi życie?”.

 

Terapia skoncentrowana na potrzebach

W tradycyjnych modelach terapii punktem wyjścia była diagnoza. Dziś coraz częściej mówimy: zaczynamy od potrzeb, nie od etykiet. Terapia oparta na indywidualnych trudnościach uwzględnia nie tylko symptomy, ale też to, jak klient postrzega samego siebie, swoje emocje i świat wokół.

Takie podejście sprawia, że:

• pacjent nie czuje się „przypięty” do jednej kategorii,

• można pracować na wielu poziomach równocześnie,

• leczenie staje się naprawdę osobiste i skuteczne.

 

Indywidualizacja procesu leczenia

W podejściu całościowym terapeuta tworzy mapę trudności pacjenta, a nie prostą etykietę. Poniżej przykład takiej mapy:

Tak przygotowany plan działań wychodzi daleko poza klasyczne kategorie diagnoz.

 

Jak działa terapia bez sztywnych ram?

W praktyce taka terapia wygląda jak dostrajanie się do zmieniających się potrzeb klienta. Nie ma jednej ścieżki — są elastyczne interwencje, które obejmują:

• psychoedukację (świadome rozumienie mechanizmów działania),

• techniki poznawczo-behawioralne (CBT),

• trening umiejętności wykonawczych,

• ćwiczenia uważności (mindfulness),

• wsparcie w zakresie przetwarzania sensorycznego.

Brzmi bogato? Tak właśnie powinna wyglądać terapia skrojona na miarę prawdziwego człowieka.

 

Zarządzanie lękiem i stresem

Lęk to emocja, której nie można po prostu „wyłączyć”. Ale można nauczyć się:

• rozpoznawać jego objawy w ciele,

• reagować świadomie zamiast impulsywnie,

• budować strategie radzenia sobie.

Popularne narzędzia w terapii to np.:

• dzienniczek lęku,

• skale stresu,

• techniki oddechowe,

• wizualizacje uspokajające.

 

Rozwijanie funkcji wykonawczych

Osoby z dysfunkcją wykonawczą często czują się „niewydolne”, mimo że wcale nie brakuje im motywacji. Problem tkwi w organizacji działania, a nie w chęciach. Terapia może pomóc poprzez:

• ustalanie priorytetów,

• dzielenie dużych zadań na małe kroki,

• tworzenie systemów przypomnień i checklist.

 

Wzmacnianie kompetencji społecznych

Dobre funkcjonowanie społeczne to nie dar — to umiejętność, którą można rozwijać. Terapia może obejmować:

• trening komunikacji asertywnej,

• odgrywanie scenek (role-playing),

• rozpoznawanie i regulację emocji w relacjach.

Czasem wystarczy drobna zmiana, by poczuć się pewniej wśród innych.

 

Radzenie sobie z przeciążeniem sensorycznym

Przeciążenie sensoryczne może być paraliżujące. Świat staje się wtedy zbyt głośny, zbyt jasny, zbyt intensywny. Na szczęście istnieją techniki, które pomagają sobie z tym radzić:

Kluczowym elementem jest nauczenie się rozpoznawania wczesnych sygnałów przeciążenia, zanim przerodzi się ono w kryzys.

 

Jak zrozumienie siebie przyspiesza terapię?

Samoświadomość to fundament zmiany. Bez niej działamy jak na autopilocie, reagując emocjami zamiast świadomie podejmować decyzje. Terapia uczy:

• rozpoznawania swoich schematów myślowych,

• zauważania impulsów i napięć w ciele,

• łączenia emocji z konkretnymi sytuacjami.

Dzięki temu możemy przestać być więźniami własnych odruchów i zacząć działać zgodnie ze swoimi wartościami.

Wzorce myślowe i ich wpływ na zachowanie

Wzorce myślowe (tzw. schematy poznawcze) są jak filtry, przez które patrzymy na świat. Jeśli ktoś ma wdrukowane przekonanie „jestem beznadziejny”, nawet małe potknięcie będzie odczytywał jako potwierdzenie tej tezy. Dlatego terapia obejmuje często:

• identyfikację negatywnych wzorców,

• kwestionowanie ich (czy są prawdziwe? zawsze?),

• tworzenie zdrowszych alternatywnych przekonań.

 

Psychoterapia a farmakoterapia

Czasami najlepsze efekty osiąga się, łącząc psychoterapię z farmakoterapią. Leki mogą:

• zmniejszyć poziom lęku,

• poprawić koncentrację,

• ustabilizować nastrój.

Jednak — co bardzo ważne — farmakoterapia nie zastępuje pracy terapeutycznej. To wsparcie, nie cudowna recepta.

 

Znaczenie wsparcia społecznego

Wsparcie bliskich osób potrafi zdziałać cuda. Nawet jedna osoba, która wierzy w nasze możliwości, może stać się kotwicą w trudnych chwilach. Dlatego w terapii często pojawia się temat:

• budowania zdrowych relacji,

• proszenia o pomoc bez poczucia wstydu,

• stawiania granic.

 

Samopomoc i codzienne strategie

Terapia to nie tylko godzina w gabinecie — to codzienna praca. Przykładowe strategie:

• prowadzenie dziennika emocji,

• codzienne mini-medytacje,

• rutynowe przerwy sensoryczne,

• wdrażanie mikro-zmian w organizacji dnia.

Żyjemy w czasach, kiedy wiedza o psychice człowieka rozwija się szybciej niż kiedykolwiek. Stare modele oparte na sztywnych etykietach ustępują miejsca podejściu pełnemu empatii, zrozumienia i indywidualizacji.

 

Bo każdy z nas zasługuje na terapię szytą na miarę swojego prawdziwego „ja” — nie na dopasowywanie się do cudzych definicji.

 

Odważ się rozpocząć tę podróż.